Os sindicatos na época de decadencia do capitalismo – Unha achega ao debate

Por mor da marabillosa loita de masas en Francia contra a reforma das pensións, xerouse un debate na esquerda radical do Estado español. Os compañeiros do Movemento Socialista, particularmente en Euskal Herria, incidiron tamén no debate, o cal xerou críticas por parte dun sector. Está xustificada a crítica ás posicións de MS? Que postura deben ter os comunistas acerca dos sindicatos?

Os sindicatos na nosa época

Acertadamente, os compañeiros do MS empezan desenvolvendo a súa posición en base a unha análise xeral dos sindicatos no contexto da nosa época. Só así é posible achegarse a comprender a realidade que nos rodea.

Neste sentido, explican que a nosa época é unha de profunda crise do sistema, onde os capitalistas ven obrigados a atacar as condicións de vida da clase obreira para saír da crise: destrución do Estado do benestar, aumento do paro, etc. De aí expoñen, correctamente, que este período histórico caracterízase non polas reformas senón polas contra-reformas da burguesía, o cal determina o papel do reformismo e dos sindicatos:

“A estas alturas de recesión económica minguáronlles as marxes para a mellora das condicións económicas, xa que a socialdemocracia e os seus sindicatos teñen uns límites cada vez máis evidentes para acordar o prezo de venda da forza de traballo da clase obreira. (A reforma das pensións en Francia e os límites do sindicalismo, Editorial 23/03/23, Gedar)”

O compañeiro Adam Radomski vai máis aló cando afirma, no podcast Estratexia a debate, episodio 3: O sindicalismo en crise, que “neste contexto de ofensiva (da burguesía) leva a que quede máis obsoleta a loita sindical clásica.”

Máis aló do contexto actual de profunda crise e as súas consecuencias, hai outro factor, máis fundamental aínda, que caracteriza os sindicatos da nosa época: o imperialismo.

Trotsky, no seu artigo Os sindicatos na era da decadencia imperialista, escrito en agosto de 1940, explicou que a era do imperialismo ataba aos sindicatos ao Estado burgués, independentemente do seu carácter político concreto, a condición de que defendese unha política reformista. Citamos as razóns que dá Trotsky:

“O capitalismo monopolista non se basea na competencia e na libre iniciativa privada senón nunha dirección centralizada. As camarillas capitalistas que encabezan os poderosos trusts, monopolios, bancas, etc. encaran a vida económica desde a mesma perspectiva que o fai o poder estatal, e a cada paso require a súa colaboración. Á súa vez os sindicatos das ramas máis importantes da industria ven privados da posibilidade de aproveitar a competencia entre as distintas empresas. Deben enfrontar un adversario capitalista centralizado, intimamente ligado ao poder estatal. De aí a necesidade que teñen os sindicatos -mentres se manteñan nunha posición reformista, ou sexa de adaptación á propiedade privada- de adaptarse ao estado capitalista e de loitar pola súa cooperación. Aos ollos da burocracia sindical, a tarefa principal é a de “liberar” ao estado das súas ataduras capitalistas, de debilitar a súa dependencia dos monopolios e envorcalos ao seu favor. Esta posición harmoniza perfectamente coa posición social da aristocracia e a burocracia obreiras, que loitan por obter unhas migallas das superganancias do imperialismo capitalista. Os burócratas fan todo o posible, nas palabras e nos feitos por demostrarlle ao estado “democrático” ata que punto son indispensables e dignos de confianza en tempos de paz, e especialmente en tempos de guerra.»

É máis, para poñer un exemplo especialmente rechamante, os sindicatos xogaron un papel abertamente contrarrevolucionario durante a Primeira Guerra mundial nos países contendentes, presentándose “con frecuencia en calidade de elementos do aparello militar da burguesía” (O movemento sindical, os comités de fábrica e de empresa, A internacional Comunista: tese, manifestos e resolucións dos catro primeiros congresos (1919-1922)).

De todas as maneiras, mesmo neste terreo é perigoso xeneralizar. A crise do capitalismo, como ben din os compañeiros, fai que este teña menor marxe de manobra para poder facer concesións (en aras de manter a paz social e defender o sistema). Concesións, algunhas mesmo importantes, que se conquistaron no pasado están agora baixo ataque. En xeral as condicións de traballo e salariais empeoran e se precarizan. Pero mesmo neste contexto non está descartado que unha loita decidida por parte da clase traballadora, ou en grupos de traballadores que teñen un poder de negociación maior, poida lograr vitorias parciais.

Por dar algúns exemplos: o ano pasado, as traballadoras da limpeza do Museo Guggenheim de Bilbao, despois de 284 xornadas de folga, asinaron un acordo que incluía unha subida salarial do 20% e a desaparición dos contratos parciais. En Gran Bretaña, os estibadores portuarios, despois de varias semanas de loita, lograron en 2022, un aumento salarial de entre o 14,3% e o 18,5%, por encima da inflación. Estes son algúns exemplos de vitorias de loitas recentes.

Aínda que é certo que a loita sindical dáse en condicións en que é moito máis difícil conseguir vitorias e concesións que nunha época de auxe capitalista, non se pode afirmar que a loita sindical haxa quedado obsoleta.

Con todo, todo isto esgota a cuestión fundamental da actitude dos comunistas acerca dos sindicatos, e das nosas tarefas?

Carácter dos sindicatos

O mesmo texto da Internacional Comunista, O movemento sindical, os comités de fábrica e de empresa, continúa dicindo que, precisamente como consecuencia da profunda crise desatada polas contradicións do capitalismo, “os sindicatos, que durante a guerra convertéronse nos órganos do sometemento das masas obreiras aos intereses da burguesía, representan agora os órganos da destrución do capitalismo.”

Como é posible un cambio de posición aparentemente tan contraditorio? Partindo dunha análise histórica dos sindicatos e do seu papel, chegamos á conclusión que os sindicatos són os órganos (institucións, segundo os termos que empregan os camaradas de MS) básicos da clase obreira; que xurdiron e forxáronse historicamente mediante o desenvolvemento da loita de clases nas fábricas entre a clase obreira e a burguesía; que, consecuentemente, o seu carácter e as súas tarefas baséanse en loitas económicas, por mellores soldos e condicións de traballo. De todo isto despréndese que, pola súa composición social e papel, teñen un carácter proletario.

A burguesía é ben coñecedora deste feito. Grazas á súa posición social, como clase dominante, é consciente dos seus intereses de clase. Así pois, traballa incansablemente, mediante todos os métodos e con todos os recursos necesarios, para dominar e someter aos sindicatos aos seus intereses. Os dirixentes reformistas e os burócratas son a súa correa de transmisión, os seus axentes no movemento obreiro. É máis, como explica Trotsky:

“A burocracia sindical é o principal instrumento da opresión do Estado burgués. Hai que arrincar o poder de mans da burguesía, por tanto o seu principal axente, a burocracia sindical, debe ser derrocado (Os erros de principio do sindicalismo, outubro de 1929).”

Aquí chegamos ao que cremos que é o primeiro erro das teses dos compañeiros do MS, do cal se desprenden outros. Aínda que están no certo na súa caracterización da nosa época, a súa análise queda curto, baseándose en xeneralizacións.

A dialéctica ensínanos que a materia se atopa en constante movemento, en constante interacción e transformación. Esta lei aplícase igualmente á sociedade, en que as condicións obxectivas actúan sobre e són transformadas por factores subxectivos. En palabras de Marx:

“Os homes fan a súa propia historia, pero non a fan ao seu libre arbitrio, baixo circunstancias elixidas por eles mesmos, senón baixo aquelas circunstancias con que se atopan directamente, que existen e fóronlles legadas polo pasado.” (O dezaoito brumario de Luís Bonaparte)

Disto despréndese a importancia da dirección do movemento obreiro, que exerce un papel decisivo no transcurso da loita de clases como factor subxectivo. Por tanto, é absolutamente necesario saber separar correctamente á clase da súa dirección, á base sindical dos dirixentes sindicais, para desenvolver unha estratexia e tácticas adecuadas. Non puidemos ler nin escoitar en ningún lugar unha análise do MS sobre esta base. É máis, a única referencia explícita a esta cuestión expona a compañeira Lucía Manase cando di “…esta falacia dos sindicatos, non é algo continxente que dependa da vontade dos dirixentes destes sindicatos, senón que caracteriza case esencialmente aos sindicatos na sociedade capitalista (Estratexia a debate, episodio 3, O sindicalismo en crise)”.

Con todo, o marxismo defendeu sempre como principio a absoluta necesidade de loitar firmemente contra o reformismo, o cal se traduce no terreo do concreto nunha loita sen cuartel contra os dirixentes reformistas e os burócratas. É máis, os compañeiros xa apuntan nesta dirección cando expoñen que unha das principais tarefas dos comunistas é loitar contra a hexemonía da burguesía. Sen os reformistas e burócratas e o seu papel imprescindible como última (e principal) defensa do capitalismo, faría moito tempo que a clase obreira habería tomado o poder. A burguesía, por encima de todo, necesita aos dirixentes reformistas (que os compañeiros do MS sinalan correctamente como socialdemócratas) para manterse no poder.

Gañar ás masas ao programa comunista

O marxismo é a ideoloxía e experiencia histórica da clase obreira. Polas súas condicións de vida, que xa explicamos en detalle no artigo Estratexia socialista e poder obreiro – Unha achega ao debate co Movemento Socialista (II) Os comunistas e a toma do poder, só unha pequena capa da poboación chega e asume as ideas do marxismo fóra dunha situación revolucionaria. Esta constitúe a súa vangarda, a capa consciente armada coas ideas do comunismo científico para acabar coa división da sociedade en clases e a propiedade privada. Pero esta vangarda debe ser parte do movemento obreiro, botar raíces profundas nas capas máis conscientes e organizadas do proletariado. Isto é así porque o marxismo parte da comprensión de que son as masas traballadoras, dirixidas pola clase obreira, quen debe e fan a revolución social para acabar coa súa opresión.

Disto despréndese que os comunistas están obrigados a traballar aí onde estean os traballadores, por moi difícil, burocrático, e mesmo reaccionario que poida ser onde se atopan, para, acompañando ás masas na súa experiencia, tratar de convencelas da necesidade do comunismo. A misión histórica dos comunistas é gañar á clase obreira á bandeira do comunismo, empezando polos seus elementos máis avanzados, e dirixila á toma do poder.

Lenin era moi claro nisto:

“Para saber axudar á “masa” e conquistar a súa simpatía, a súa adhesión e o seu apoio non hai que temer as dificultades, as quisquillas, as cambadelas, os insultos e as persecucións dos “xefes” (que, sendo oportunistas e socialchovinistas, están na maior parte dos casos en relación directa ou indirecta coa burguesía e a policía) e débese traballar sen falta alí onde estean as masas. Hai que saber facer toda clase de sacrificios e vencer os maiores obstáculos para levar a cabo unha propaganda e unha axitación sistemáticas, tenaces, perseverantes e pacientes precisamente nas institucións, sociedades e sindicatos, por reaccionarios que sexan, onde haxa masas proletarias ou semiproletarias. (A enfermidade infantil do “ultraizquierdismo” no comunismo)

Os camaradas do MS admiten que os sindicatos clásicos (entendemos por este termo os sindicatos de clase) son “organizacións, polo xeral, de gran tamaño, con grandes medios, alto nivel de profesionalización e importante número de afiliados, capaces de forzar algúns cambios nas condicións de venda da forza de traballo” (Organicemos a autodefensa socialista, Karla Pisano eta Adam Radomski). É dicir, que concentran a masas de traballadores, e que exercen un papel crucial na loita de clases.

Independentemente da opinión que nos merezan os sindicatos de masas e as limitacións que ofrece o capitalismo para outorgar concesións importantes ou duradeiras, millóns de traballadores, a maioría apáticos en cuestións políticas ou desprovistos mesmo dunha conciencia de clase desenvolvida, ven obrigados a virar cara aos sindicatos para defender as súas condicións laborais e de vida, por salarios e emprego digno, contra os despedimentos e as arbitrariedades do patrón. Este é un feito obxectivo que non podemos cambiar con admonicións desde fóra do movemento, alertando a eses traballadores que serán traizoados polos seus dirixentes.

É máis, na época actual, e como se está demostrando en Francia, isto é mesmo máis certo. Os sindicatos, por moito que nos xere desprezo (ben merecido) a súa dirección burocrática e reformista, deben ser para os comunistas un campo de batalla na loita de clases.

Así pois, para os marxistas, a tarefa consiste en disputar a dirección destes sindicatos de masas, con influencia na loita de clase, aos axentes da burguesía. Isto é, librar unha batalla política. Parte desta batalla é xustamente sinalar as limitacións da loita puramente sindical e explicar a necesidade da toma do poder político por parte da clase traballadora.

Participación nos sindicatos ou organización da “autodefensa socialista”?

Con todo, unha vez os compañeiros estableceron a súa análise dos sindicatos, contestan á pregunta Que papel xoga a loita sindical nunha estratexia revolucionaria? da seguinte forma (citamos cumpridamente):

“Ao contrario, debemos expornos como poden integrarse na estratexia socialista, como poden responder a ela, asumindo os seus límites e potencialidades. É dicir, as institucións socialistas deben acertar no seu papel mediador entre a conciencia espontánea que se xera nas loitas salariais e a estratexia socialista. Así, o fin último non poden ser as melloras económicas en si mesmas, nunca definitivas, senón mellorar a posición de poder do proletariado nas loitas a través do desenvolvemento das súas institucións independentes.

“Por tanto, a organización comunista debe impoñerse unha tarefa urxente, organizar a autodefensa socialista. A autodefensa socialista asume tres principais tarefas que, a día de hoxe, deben entenderse desde as capacidades existentes e á luz do seu desenvolvemento potencial: a expansión do programa comunista, a defensa e mellora efectiva das condicións de vida e a creación e consolidación de institucións proletarias.” (Cursivas nosas)

No seu editorial do dia 23/03/23, A reforma das pensións en Francia e os límites do sindicalismo, din, na mesma liña exposta arriba:

“para iso, é necesario estruturar e orientar de forma organizada e independente as mobilizacións e protestas multitudinarias como as que se viron no Estado francés.”

Esta conclusión, para nós, equivale a expor unha solución organizativa a un problema político. Os compañeiros chegan a esta conclusión por varias razóns, pero principalmente ao esaxerar un factor por encima doutros, é dicir, o papel dos dirixentes actuais e os burócratas, obviando a loita viva entre as clases, os partidos e as direccións.

Neste sentido, Trotsky, no seu artigo Os sindicatos en Gran Bretaña, dixo:

“Fronte a esta situación, xorde inmediatamente unha idea Non é posible superar aos sindicatos? Non é posible substituílos por algunha organización nova, incorrupta, algo así como sindicatos revolucionarios, comitès por empresa ou soviet? O erro fundamental deste tipo de erros reside en que reducen a experimentos organizativos o gran problema político de como liberar ás masas da influencia da burocracia sindical. Non basta con ofrecerlles ás masas outro lugar ao que dirixirse. Hai que ir buscalas onde están e guialas.”

A actitude da comunistas fronte ao reformismo

Para os comunistas, a tarefa actual consiste en loitar dentro dos sindicatos existentes contra a burocracia sindical mediante unha oposición revolucionaria. Pero, como se debe levar a cabo esta loita?

Para comprender correctamente esta cuestión fundamental, é necesario estudar ao bolchevismo, en particular a Lenin, o seu máximo dirixente.

Lenin, na súa obra mestra sobre a táctica comunista, A enfermidade infantil do izquierdismo no comunismo, explícanos o que non debe suceder:

“Estamos a librar unha loita contra a «aristocracia obreira» en nome das masas de traballadores e para gañalos para o noso lado; estamos a librar a loita contra os líderes oportunistas e socialchovinistas para gañar á clase obreira do noso lado. Sería absurdo esquecer esta verdade elementalísima e evidente. Con todo, é leste mesmo absurdo o que perpetran os comunistas de «esquerda» alemáns cando, debido ao carácter reaccionario e contrarrevolucionario da cúpula sindical, chegan á conclusión de que… debemos retirarnos dos sindicatos, negarnos a traballar neles e crear formas novas e artificiais de organizacións obreiras!” (Cursiva no orixinal)

Establecido isto, é necesario resaltar que os comunistas defendemos a loita polas reformas, pola mellora das condicións de vida das masas baixo o capitalismo. Nisto, cremos que en gran parte, coincidimos cos compañeiros do MS. Lenin, no seu artigo O marxismo e o reformismo, di:

“A diferenza dos anarquistas, os marxistas admiten a loita polas reformas, é dicir, por melloras da situación dos traballadores que non lesionan o poder, deixándoo como estaba, a mans da clase dominante. Pero, ao mesmo tempo, os marxistas combaten coa maior enerxía aos reformistas, que circunscriben directa ou indirectamente os anhelos e a actividade da clase obreira ás reformas. O reformismo é unha maneira que a burguesía ten de enganar aos obreiros, que seguirán sendo escravos asalariados, a pesar dalgunhas melloras illadas, mentres subsista o dominio do capital.”

Por tanto, os marxistas deben combinar unha loita a favor das reformas cunha loita contra o reformismo, unha loita pola independencia política da nosa clase contra a colaboración de clases. Non hai unha única receita acabada que podamos aplicar en calquera situación e momento para realizar correctamente esta tarefa. Con todo, o estudo profundo do marxismo e da historia da loita de clases permítenos desenvolver a comprensión necesaria para orientarnos correctamente ante a situación cambiante.

Guiados polos principios da independencia de clase e a necesidade da revolución socialista, os marxistas deben esixir aos dirixentes reformistas que cumpran co seu programa; no caso dos sindicatos, defender os salarios e condicións de traballo da nosa clase. Mediante a táctica da fronte única, de loitar xuntos pero marchar separados, os marxistas deben presionar aos dirixentes reformistas para que na práctica véxanse comprometidos ao non cumprir o seu programa. Paralelamente, deben criticar todas as vacilacións, manobras, covardía e traizóns dos dirixentes reformistas, mediante unha explicación política dos límites, sobre todo na nosa época, do reformismo. Isto último debe ir ligado á necesidade de expor o noso programa en oposición ao programa reformista, vinculando as loitas e demandas parciais á necesidade de loitar contra o sistema no seu conxunto, á necesidade da revolución socialista.

Vincular hábilmente as reivindicacións parciais coa revolución é especialmente importante na nosa época, xa que a contradición entre a situación obxectiva, dun capitalismo mundial podrecido que se traduce cada vez máis en barbarie para a maioría, e a debilidade do factor subxectivo, da organización revolucionaria que poida dirixir á nosa clase e aos oprimidos á toma do poder, obriga aos comunistas para expor demandas ponte que eleven a conciencia da nosa clase á súa tarefa histórica, a destrución do capitalismo mediante a revolución. Desenvolvemos este punto noutros artigos, por exemplo Estratexia socialista e poder obreiro – Unha achega ao debate co Movemento Socialista (III) Os comunistas e a loita por reformas

A loita sindical en Francia e a CXT

En Francia, precisamente, está a darse un proceso concreto que confirma a corrección da táctica do marxismo de participar dentro dos sindicatos.

A decadencia do capitalismo francés e os ataques da burguesía están a provocar a resposta combativa da clase obreira. Esta loita xeral vese reflectida de maneira concreta nas capas avanzadas da CXT, que se organizaron para disputarlle a dirección aos dirixentes dereitistas, sostén dos intereses da burguesía. É máis, no recente Congreso, a dirección saínte perdeu unha votación crave sobre o balance da súa xestión, indicando o ambiente combativo que se respira entre as bases do sindicato e que se reflicte mesmo, de maneira atenuada, no ambiente máis burocrático que existe dentro do Congreso.

A esquerda sindical da CXT (Unité CXT) baséase na poderosa federación de traballadores da industria química (que organiza aos traballadores das refinerías, depósitos de combustible, etc), e na Unión Departamental de Bouches du Rhône (Marsella). Estes sectores, con outros, criticaron a táctica da dirección burocrática da CXT de convocar a unha repetición de “xornadas de loita” espazadas, ata que ao final a loita desínflase por puro cansazo e falta de perspectiva, e propuxeron unha estratexia de folgas reconducibles (indefinidas) en sectores crave da produción para confluír nunha folga xeral que paralice o país.

Non se limitaron a criticar á dirección, senón que varios sectores (químico, lixos) saíron á folga reconductible, utilizando métodos de loita clasistas e combativos: a organización de piquetes intersindicais (con militantes de varios sectores defendendo a folga en sitios crave), asembleas xerais regulares para tomar as decisións, o desafío ás ordes de requisa de traballadores por parte das autoridades (con piquetes masivos), a acción directa de traballadores da enerxía para cortar a subministración aos capitalistas etc.

É certo que estes métodos, os únicos que poderían conducir eventualmente a unha vitoria aínda que sexa parcial, foron torpedeados pola dirección moderada da CXT, levando a loita a un impasse. Pero o feito de que unha alternativa organizada á esquerda da dirección oficial, máis radical, xurdise dentro da propia CXT, á calor dunha loita intensa, débenos facer reflexionar sobre o carácter dos sindicatos reformistas, que non son entes fixos e inamovibles. Tarde ou cedo, terminan reflectindo a dinámica da loita de clases cando esta alcanza unha altura superior.

Cal debe ser a actitude dos comunistas nesta situación? A pregunta respóndese por si mesma. Os comunistas deben de participar na loita que se está librando de maneira activa, de xeito conxunto cos centos de miles e millóns de traballadores que pasaron á acción. Pero esa participación non pode ser simplemente seguidista da dirección sindical actual. Ao contrario. Os comunistas deben empuxar en todo momento a vincular a loita actual coas tarefas xerais da loita polo socialismo e sacala do marco estreito da loita puramente sindical, axudando aos traballadores para sacar as conclusións máis xerais da súa propia experiencia, ligándose en primeiro lugar á capa máis avanzada.

Neste sentido, os compañeiros de Révolution, sección francesa da CMI en Francia, están a participar na medida das nosas forzas no bloque de esquerdas, apoiando esta loita contra a dirección actual e a burocracia mentres que á vez achegamos as nosas ideas, críticas e consignas. Mediante este traballo, loitamos de xeito conxunto co á de esquerdas contra a dereita e difundimos as ideas do marxismo científico. Esta é unha loita viva que se está desenvolvendo e que aínda está por ver como termina. Na nosa opinión, os comunistas teñen a obrigación de participar nela, o que inclúe necesariamente participar dentro dos sindicatos existentes e especialmente na corrente de esquerda da CXT, para contribuír á súa vitoria e á vez elevar o seu horizonte político á necesidade da revolución social.

Conclusións

A nosa época é unha de profunda crise económica, social, política e ambiental, onde a burguesía non pode dominar como o facía antes. A súa única saída pasa por atacar brutalmente á clase obreira e ás masas, facéndonos pagar a súa crise.

Con todo, como xa estamos a ver por todo o mundo, a clase obreira non permitirá que isto suceda sen unha loita. Ademais, os grandes acontecementos que estamos a vivir e que se aveciñan xogarán un papel fundamental no desenvolvemento da conciencia da nosa clase. A través do desenvolvemento da súa conciencia, a clase obreira poñerá a proba unha organización tras outra, unha dirección tras outra, refugando aquelas que non defendan consecuentemente os seus intereses. En definitiva, entramos nun novo contexto de intensa loita de clases, onde se abren tremendas oportunidades para os comunistas.

Os marxistas deben aproveitar esta nova época histórica participando activamente aí onde se atopen as masas para disputar a hexemonía actual do reformismo. Combinando a loita de xeito conxunto coas masas para conquistar demandas parciais coa propaganda e axitación comunista, debemos construír as forzas do marxismo a nivel mundial, a organización capaz de poñerse á cabeza da loita de clases para tomar o poder. A través dun traballo paciente pero resolvido, que flúe dunha confianza plena no potencial revolucionario da clase obreira, estamos convencidos que a hora do comunismo chegou.